تغییرات نظام مالیاتی از انقلاب مشروطه تا پایان عهد قاجار (1285-1304ش)

چکیده در دوره قاجار، نظام مالیاتی ایران به دست مستوفی الممالک اداره می شد و ساختار ساده ای داشت؛ بخش اعظم درآمد مالیاتی دولت از مالیات املاک زراعی بود که بیشتر از رعایا و خرده مالکان اخذ می شد؛ زیرا مالکان متنفذ از زیر بار مالیات شانه خالی می کردند .اقطاع دادن درآمدهای مالیاتی و گسترش رسم اعطای تیول به صاحبان حقوق و مواجب به جای دستمزدشان از دیگرویژگی های این نظام مالیاتی بود. که همگی از غیر متمرکز اداره شدن نظام مالیه این دوره حکایت می کند. این ویژگی ها در کنار تحولات بین المللی در عرصه اقتصاد و نیز تخلفات مأموران مالیه و حکام سبب کاهش عایدات کشور و نارضایتی مودیان مالیاتی از فشار های مالیاتی شد . بدین ترتیب با پیروزی انقلاب مشروطه ، نیروهای اصلاح طلب درصدد برآمدند با اصلاح نظام مالیه ، هم عایدات دولت را افزایش دهند و هم رضایت مردم را جلب کنند. در راستای این هدف ، پس از برقراری نظام مشروطه، اقدامات بسیاری برای اصلاح ساختار نظام مالیه و نیز مالیات به انجام رسید از جمله تلاش شد ساختار مالیه ایران به صورت متمرکز اداره شود. اما عواملی چون فقدان نیروی نظامی و ارتش قوی، مناسب نبودن وضع جاده های کشور و وسایل ارتباطی ، مخالفت و کارشکنی مخالفان اصلاحات ، و مداخله عوامل دو قدرت خارجی (روسیه و انگلیس) در امور ایران تحقق این مسئله را به تأخیر انداخت و در دوره پهلوی بود که به واقع نظام اداری کشور و از جمله نظام مالیه شکل متمرکز به خود گرفت؛ در واقع می توان گفت که دوره بیست ساله مشروطه دوره گذار از نظام غیر متمرکز قبل مشروطه به نظام متمرکز دوره پهلوی بود. در هرصورت در دوره مشروطه، مالیات های جدیدی را وضع کردند که هدف اصلی از وضع آنان افزایش عایدات دولت بود. در میان مصلحان نظام مالیه باید از دموکرات ها یاد کرد که می کوشیدند در شیوه اخذ مالیات تحولی بزرگ ایجاد کنند و مالیات را از طبقه ثروتمند جامعه (زمینداران و تجار) اخذ نمایند تا فشار مالیاتی را از دوش طبقه ضعیف جامعه (کشاورزان و کارگران) بردارند آنها برای اصلاح نظام مالیه حتی به استخدام مستشاران خارجی نیز اقدام کردند؛ بااین حال تلاش های آنها به نتیجه ای نرسید. این مسئله در کنار تخلفات مأموران مالیه ، زمینه نارضایتی مردم و جدایی آنها را از دولت مشروطه فراهم ساخت؛ به گونه ای که آنها همچنان اخذ مالیات را شیوه ای جبارانه قلمداد می کردند که هیچ تأثیر مثبتی در زندگی شان ندارد؛ زیرا مشاهده می کردند با وجود پرداخت مالیات ، این مبالغ در کارهای عمرانی ، بهداشتی ، خدماتی و امنیتی و ... صرف نمی شود. بدین ترتیب بود که مصلحان دوره مشروطه به اهداف خود در این زمینه دست نیافتند. واژه های کلیدی: قاجار، مشروطه، نظام مالیاتی، مالیات مستقیم، مالیات غیرمستقیم، روسیه، انگلیس.